Foto: Maartje ter Horst

De Nederlandse filosoof Rutger Bregman is een pleitbezorger van het basisinkomen: een individuele, onvoorwaardelijke toelage voor iedereen. Volgens Davy Kestens kan het basisinkomen bedrijven verbeteren. Minister De Croo gelooft dan weer niet dat het mensen ondernemender maakt. In Finland gaan ze daarmee experimenteren, terwijl de Zwitsers afgelopen jaar in een referendum tegen een basisinkomen stemden. Tijd om eens met Ruger Bregman van gedachten te wisselen over het waarom, hoe en wat van een basisinkomen.

Rutger Bregman (1988) definieert het basisinkomen als een individuele, onvoorwaardelijke toelage voor iedereen. Voor arm of rijk, voor jong of oud, voor werkloos of overwerkt.Het basisinkomen zou, volgens hem, genoeg moeten zijn om van te (over)leven: het moet er voor zorgen dat niemand onder de armoedegrens leeft. En je mag helemaal zelf weten wat je ermee doet en daarbovenop mag je onbeperkt geld verdienen. Dat hoeft niet, omdat het basisinkomen onvoorwaardelijk is. De enige voorwaarde is, kort samengevat, dat je hart klopt.

Rutger houdt er een warm pleidooi voor in zijn boek Gratis geld voor iedereen. En dat wordt gehoord. Het boek verschijnt begin maart in het Engels en uitgevers in nog eens zestien andere landen kochten de rechten op het boek. Maar het gratis geld voor iedereen is niet het enige idee van de utopisch denker. Zijn boek gaat ook over een radicaal kortere werkweek, over een wereld zonder armoede en een wereld zonder grenzen.

Mensen werken gewoon super veel te veel

Het idee voor een basisinkomen is niet nieuw. Al in 1516 schreef Thomas More erover in Utopia, het boek waarin hij een ideale staat beschrijft. Onder de voorstanders bevonden zich zowel linkse én rechtse denkers: van vrijdenker Thomas Paine, filosoof Bertrand Russell, burgerrechtenactivist Martin Luther King en neoliberaal econoom Milton Friedman.En sinds 2013, toen hij er voor het eerst over schreef, ook de Nederlandse filosoof Rutger Bregman. Hoe ben jij bij het basisinkomen uitgekomen en wat sprak je er zo in aan?

Rutger: “Het basisinkomen is een oud idee, maar het was tot voor kort ook een volkomen vergeten idee. Toen ik er in oktober 2013 voor het eerst over schreef, dachten veel mensen dat ik met basisinkomen refereerde aan het basisinkomen voor de bankier, waar de bonussen dan nog bovenop komen. Nu zit er enorm veel momentum achter. In Finland, Canada en Nederland starten er experimenten. En waarom ik er in geïnteresseerd raakte? De grap is … Ik had al veel geschreven over één van de grootste problemen op onze arbeidsmarkt vandaag de dag: dat mensen gewoon super veel te veel werken. Je hebt een grote groep mensen die werkloos aan de kant staat en je hebt een grote groep mensen die volkomen overwerkt is."

"Ik dacht: ‘misschien kun je mensen minder laten werken door ze gewoon gratis geld te geven’. Dus begon ik een beetje te googlen en kwam op een gegeven moment op dat idee van een basisinkomen uit. Nou, ik kwam er al snel achter dat mensen dan niet minder gaan werken. Integendeel, heel veel mensen gaan juist meer nuttige en zinnige dingen doen in hun leven.”

Vrijheid om te kiezen wat je van je leven wilt maken

Waarom sprak het idee van een basisinkomen je zo aan en waarvoor is het volgens jou de oplossing?

Rutger: “In de eerste plaats gaat het over vrijheid. We leven in een samenleving met heel veel vrijheden: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vereniging, vrijheid van godsdienst en dat zijn stuk voor stuk mijlpalen van beschaving. Wat we nog niet hebben, is een echte vrijheid om zelf te kiezen wat je wilt maken van het leven.Heel veel mensen zitten momenteel vast in een baan waarvan ze eigenlijk het nut niet inzien: een derde betitelt zijn job als een bullshit job. Maar je moet uiteindelijk wel je rekeningen betalen, je moet je boterham verdienen. Het alternatief is dat je een uitkering aanvraagt, maar dan kom je in een buitengewoon vernederend systeem terecht en moet je heel veel vrije ruimte opgeven."

"Een basisinkomen geeft iedereen de vrijheid om zelf te kiezen hoe ze iets willen bijdragen aan hun land, wat ze van hun leven willen maken, om hun dromen te realiseren. Dat het iedereen eindelijk echt reële vrijheid zou geven, is verreweg het belangrijkste argument voor een basisinkomen. Een andere reden waarom het basisinkomen mij heel erg aantrekt: het is de meest efficiënte, effectieve en eigenlijk goedkoopste manier om armoede uit te roeien. Ik zie het basisinkomen echt als een investering. Het is gewoon goedkoper om armoede uit te roeien dan het te laten bestaan en ik denk dat een basisinkomen daar een heel belangrijk instrument voor is."

"Ik kan er eindeloos over praten, maar het laatste argument dat ik wil meegeven, is dat het systeem van sociale zekerheid dat we nu hebben heel erg ingewikkeld,  bureaucratisch en in veel gevallen ineffectief is. Mijn stelling is dat veel hulpverleners hun salaris beter zouden uitkeren aan diegenen die ze proberen te helpen, dan de hele onzinnige industrie in stand te houden.”

Basisinkomen: instrument om echt werk meer te waarderen

De Belgische filosoof, Philippe Van Parijs, die al meer dan dertig jaar een van de belangrijkste pleitbezorgers van een basisinkomen is, vertelde jou in een interview dat hij zich al in 1985 realiseerde dat het belangrijkste bezwaar tegen het basisinkomen de gedachte is dat ‘recht op inkomen moet voortkomen uit arbeid’. Hoe denk je dat bezwaar te tackelen?

Rutger: “Het eerste en belangrijkste antwoord is dat wij arbeid echt moeten herdefiniëren. We moeten fundamenteel anders gaan nadenken over wat werken eigenlijk is. We hebben een volkomen verwrongen beeld van wat werken is, van wat welvaart is. In heel veel opzichten zijn niet de bankiers, consultants en fiscalisten de sterkste schouders die de zwaarste lasten dragen. Nee, met hun bullshit jobs teren ze eerder op de vuilnismannen, verplegers en al die mensen die het cruciale werk doen. Als zij gaan staken, stort het hele zootje in. Een basisinkomen zou juist een instrument zijn om echt werk nog meer te waarderen."

"Het tweede antwoord is dat je een leven zonder armoede als een recht zou kunnen beschouwen. Net als het recht op vrijheid van meningsuiting, het recht op vrijheid van vereniging … Daar heb je niks voor gedaan. Je hebt het gewoon, simpelweg omdat je geboren bent. En zo zie ik ook het recht op een leven zonder armoede. Ik vind dat iedereen die in Nederland en België leeft, het recht verdient om iets van het leven te maken. Omdat onze voorouders zo hard hebben gewerkt, kunnen we het ons nu veroorloven om iedereen een dividend daarvan te geven. Het is eigenlijk een soort erfenis uit het verleden, die we dan nu eerlijk zouden verdelen.”

De zin van het leven opnieuw uitvinden

Het basisinkomen is dus eigenlijk maar een klein stukje van het utopisch beeld dat Rutger ziet.

Rutger: “Ik zie het basisinkomen echt niet als zomaar een los ideetje maar als een onderdeel van een nieuw wereldbeeld. Het belangrijkste daarin is dat we anders gaan kijken naar werk. Dat is überhaupt een van de belangrijkste politieke vragen: het gaat over de zin van het leven. Als wij tegenwoordig vragen wat de zin van het leven is, dan is het antwoord: betaald werk. Het probleem is dat mensen dan aan het einde van die dag zeggen: ‘dat betaalde werk vind ik eigenlijk volkomen zinloos’."

"Dus moeten we de zin van het leven opnieuw uitvinden. En dat begint naar mijn idee bij radicaler denken over wat werk überhaupt is. Ik heb een hele simpele definitie: werk is de wereld een klein beetje mooier, interessanter, leuker maken. En je mag zelf bepalen wat je nuttig vindt. Vaak zijn mensen het daar wel over eens trouwens. We zien bijvoorbeeld dat in landen met de kortste werkweken  ook het minst televisie wordt gekeken, veel theaterbezoek is, vrijwilligerswerk wordt gedaan. Dat is ook logisch: als mensen de tijd hebben, hebben ze ook meer tijd om even iets zinvols te doen."

"Het basisinkomen is een simpel idee, dat hand in hand gaat met een ander mensbeeld. En dat is ook buitengewoon radicaal in deze tijd. Ik ben er namelijk van overtuigd dat de meeste mensen deugen en iets willen maken van hun leven. Ik ben eigenlijk best optimistisch over wat de meeste mensen zouden kunnen bijdragen. Ik ben alleen vrij pessimistisch over de kansen die ze krijgen. Het is niet het gebrek aan ambities, het is niet het gebrek aan dromen en niet dat die mensen die in bullshit jobs vastzitten daar niet uit willen."

"Het punt is dat het individu vaak de middelen niet krijgt om zijn dromen en ambities waar te maken. Dat hij vastzit in armoede of het bureaucratisch systeem van de welvaartsstaat zoals we die nu hebben. Dat is vaak het probleem. Een basisinkomen zou mensen in staat stellen om dat ook daadwerkelijk te gaan doen.”

Als een ministertje niet gelooft dat het zo is

Onze Minister van Digitale Agenda vertelde onlangs dat hij niet gelooft dat als je mensen geld toestopt ze opeens ondernemender of creatiever worden.

Rutger: “Dat heb ik gelezen ja. Het probleem met zo’n reactie is dat, als je zo’n claim doet, je dat dan ook moet bewijzen. Maar dat doet hij niet. Hij zegt: ‘ik geloof niet dat mensen ondernemender worden’. Klaar. Nou, ondertussen hebben we bergen wetenschappelijk bewijsmateriaal en talloze experimenten die laten zien dat mensen wel degelijk creatiever en ondernemender worden."

"We hebben recent gedragseconomisch onderzoek en psychologisch onderzoek dat laat zien dat mensen die in armoede leven 14 punten aan IQ verliezen door de stress waarin ze leven. Als je armoede uitroeit, dan krijg je dus ineens een explosie aan energie, een explosie aan ondernemerschap, de bruto nationale intelligentie vliegt omhoog. Dus als een ministertje dan zegt: ‘ik geloof niet dat het zo is’, denk ik: ‘je hebt ook mensen die niet geloven in klimaatverandering’. Maar wetenschap hecht niet zoveel waarde aan wat je gelooft.”

Zwitsers referendum overdonderend succes

De Zwitsers stemden in een referemdum tegen het basisinkomen. Heb je een idee waarom het daar niet gelukt is?

Rutger: “Ik ben eigenlijk van mening dat het Zwitserse referendum een overdonderend succes was. Je moet je bedenken dat vier jaar geleden vrijwel niemand wist wat een basisinkomen was. En een paar jaar later stemt een kwart van de Zwitsers voor zo’n buitengewoon radicaal idee. Ik vind dat best wel een groot succes. Dat Zwitserland iets heeft afgewezen in een referendum is heel vaak een teken dat het juist die kant op gaat. In de jaren ’50 stemden de Zwitsers ook tegen een ander volkomen gestoord idee: het idee om vrouwen stemrecht te geven. Twintig jaar later stemde de meerderheid van de mannen voor en tegenwoordig zien we dat als een mijlpaal van de beschaving."

"Waarom het nu nog niet gelukt is? Dit is niet zomaar een ideetje. Dit is een totale paradigmaverandering. Het basisinkomen gaat over een totaal andere manier van kijken naar welvaart. Dat is niet iets wat gebeurt in een paar jaar, het gaat over een gestage verandering van wereldbeeld en tijdsgeest, en dat duurt even."

"Maar als de geschiedenis iets leert, dan is het dat het wel kan: Ideeën die ooit absurd, belachelijk, ridicuul, onbetaalbaar, gestoord waren, zijn nu gewoon normale beschaving: mannen en vrouwen hebben gelijke rechten gekregen, parlementaire democratie is ingevoerd …En trouwens, het kan ook de andere kant op werken: in 2014 lachte iedereen Trump uit, in 2015 was hij kandidaat en nu is hij president. Het ondenkbare wordt voortdurend realiteit. Het gebeurt waar je bij staat. Alleen mensen moeten een beetje wakker worden."

"Ik denk dat we echt in een tijd leven, waarin het steeds duidelijker wordt dat de dystopieën van een Trump en een Brexit een antwoord nodig hebben. Een ander alternatief verhaal. De geschiedenis wordt nu heel duidelijk één kant op geduwd en we moeten terug gaan duwen. Het is niet meer genoeg om aan de zijlijn te blijven staan. Het is echt een tijd om je te engageren, om je veel beter te informeren, om op te staan en in actie te komen."

En volgens mij kan het dan sneller gaan dan we denken. Nogmaals, vier jaar geleden had niemand een idee wat een basisinkomen was. Als je een heleboel kleine stapjes achter elkaar zet, maak je uiteindelijk een hele grote sprong. Laten we gewoon kleine stapjes gaan zetten. Een pragmatische aanpak combineren met die utopische visie en zo stapje voor stapje naar een radicaal vergezicht toe. Dat is de missie.”